«ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΠΛΗΓΗ»
Του Θανάση Μουσόπουλου
Στο φετινό Ημερολόγιο – Κομψοτέχνημα του Λυκείου Ελληνίδων Ξάνθης,0 του 2022, που είναι αφιερωμένο στον Μικρασιατικό Ελληνισμό, το Χρονικό της Καταστροφής με τον τίτλο «1922, Η τετράπρακτη τραγωδία» είναι γραμμένο από τον Αναπληρωτή καθηγητή του ΔΠΘ, αγαπητό και εκλεκτό μου μαθητή Γιάννη Μπακιρτζή. Ποιες είναι οι τέσσερες πράξεις της τραγωδίας;
– Πράξη πρώτη : Οι ελπίδες. Το 1912 ξεκίνησε με την ένταξη της Μακεδονίας και Ηπείρου στην Ελλάδα. Βαλκανικοί πόλεμοι και Α΄ παγκόσμιος πόλεμος.
– Πράξη δεύτερη: Σύννεφα και καταιγίδες. Η Βουλγαρία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία επιδιώκουν αλλαγή σκηνικού. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις (Αντάντ και Γερμανοαυστρία) ανταγωνίζονται διεκδικώντας κέρδη στη βαλκανική και στην ευρύτερη περιοχή. Στην Ελλάδα επικρατεί ο Εθνικός Διχασμός και η διαίρεση της χώρας σε δύο τμήματα. Ο βασιλιάς απομακρύνεται, γίνεται επανένωση της χώρας και η χώρα το 1917 βγαίνει στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Η νοτιοδυτική Θράκη ενώνεται με την Ελλάδα. Στο Παρίσι συνεχίζονται διαπραγματεύσεις.
– Πράξη Τρίτη : Η συμφορά. Οι διαπραγματεύσεις στο Παρίσι ήταν «σχοινοτενείς». Δίνεται από τους Αγγλογάλλους η εντολή στην Ελλάδα «να αναλάβει την τήρηση της τάξης και της ασφάλειας των πληθυσμών στην πόλη της Σμύρνης και την επαρχία της (Βιλαέτι Αϊδινίου)». Ο Γιάννης Μπακιρτζής αναφέρει το τι ακολούθησε από την απόβαση των ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη στις 16 Μαΐου 1919 ως τον Αύγουστο του 1922. Κατάρρευση του μετώπου, πυρπόληση της Σμύρνης, Καταστροφή. Λίγες εβδομάδες αργότερα «Οι Σύμμαχοι επέβαλαν και την αμαχητί παράδοση της ανατολικής Θράκης στις κεμαλικές δυνάμεις, με αποτέλεσμα και την εκρίζωση από εκεί των πυκνών ελληνορθόδοξων πληθυσμών με τις, επίσης, πανάρχαιες ρίζες».
– Πράξη τέταρτη: Η κάθαρση. Ο ιστορικός αναφέρεται στην Τραγωδία που κατά τον Αριστοτέλη κλείνει πάντοτε με την κάθαρση. Γίνεται αναφορά στη Δίκη των Έξ, στην Προσφυγιά, στην ανταλλαγή πληθυσμών. «Το προσφυγικό ζήτημα […] έφερε […] την κάθαρση των παθημάτων με τον ‘έλεο’ και τον ‘φόβο’ όχι μόνο των θεατών αλλά κυρίως των ίδιων των πρωταγωνιστών, των προσφύγων».
*
Στο πρόσφατο μάθημα στο Λύκειον Ελληνίδων Ξάνθης (της 12ης Απριλίου 2022), που είχε ως τίτλο «Η τραγωδία στη Μικρασία», κύριος σκοπός μας ήταν να φωτίσουμε την «τρίτη πράξη» του δράματος.
Τον Μάη του 1919 ελληνικά στρατεύματα έχουν αποβιβαστεί στη Σμύρνη. Στην Ανατολική Θράκη και στη Μικρασία υπάρχουν ελληνικοί πληθυσμοί από την αρχαία εποχή. Ο Βενιζέλος είχε ζητήσει από την Αντάντ να παραχωρηθούν στην Ελλάδα περιοχές όπου υπήρχε ελληνικός πληθυσμός – σύμφωνα και με τη Μεγάλη Ιδέα – αφού η Ελλάδα ήταν από τους νικητές του πολέμου.
Να σημειώσουμε ότι στην πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, όπως και οι Αρμένιοι, αντιμετώπισαν τον τουρκικό εθνικισμό. Οι Τούρκοι εξοντώνουν τον ποντιακό ελληνισμό και τους Αρμενίους, με τις γνωστές γενοκτονίες. Όταν οι ΄Ελληνες το 1919 έρχονται στη Σμύρνη έχουν ως αποστολή να εφαρμόσουν τις συνθήκες του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου. Οι Γάλλοι, Άγγλοι και Ιταλοί θέλουν να εξασφαλίσουν τα δικά τους συμφέροντα, γι’ αυτό έρχονται σε συνεννόηση με τον Κεμάλ.
Να θυμίσουμε ότι οι πολιτικοί αντίπαλοι του Βενιζέλου, όταν ήταν στην αντιπολίτευση, διαφωνούσαν με τη μικρασιατική εκστρατεία, όταν όμως έγιναν το 1920 κυβέρνηση τη συνέχισαν. Αρκετοί στην Ελλάδα ήταν αντίθετοι στην εκστρατεία, όπως ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου με το Δημοκρατικό Μανιφέστο του 1922. Ο ελληνικός στρατός προχωρούσε πολύ, ενώ ο κεμαλικός διαρκώς υποχωρούσε. Οι Έλληνες προχωρούν όμως στο εσωτερικό της Μικρασίας χωρίς πρόγραμμα και δίχως δυνατότητα ανεφοδιασμού.
Για να φωτίσουμε τα γεγονότα της τραγωδίας, απαραίτητο είναι να προσφύγουμε σε κάποιες χαρακτηριστικές πηγές της εποχής.
Πρώτα, αποσπάσματα από την Ημερήσια Διαταγή του Ελευθέριου Βενιζέλου ως Πρωθυπουργού και Υπουργού Στρατιωτικών προς τους αξιωματικούς και οπλίτες που αποβιβάζονταν τον Μάη του 1919 στη Σμύρνη και μετά το αντίστοιχο Διάγγελμά του προς τον Ελληνικό λαό της Σμύρνης:
«Απεφασίσθη υπό των Μεγάλων Δυνάμεων η διά του ελληνικού στρατού κατάληψις της Σμύρνης και η εξασφάλισις της τάξεως εκεί […] Η Συνδιάσκεψις δεν απεφάσισεν ακόμη οριστικώς επί των εθνικών μας διεκδικήσεων […]».
«Το πλήρωμα του χρόνου ήλθεν. Η Ελλάς εκλήθη υπό του Συνεδρίου της Ειρήνης να καταλάβη την Σμύρνην, ίνα ασφαλίση την τάξιν. Οι ομογενείς εννοούσιν ότι η απόφασις αύτη ελήφθη, διότι εν τη συνειδήσει των διευθυνόντων το Συνέδριον είναι αποφασισμένη η ένωσις της Σμύρνης μετά της Ελλάδος. Διατελέσας μέχρι των Βαλκανικών πολέμων υπόδουλος υπό τον αυτόν ζυγόν, εννοώ καλώς ποία αισθήματα χαράς θα πλημμυρίσωσι σήμερον τα ψυχάς των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.
Την εκδήλωσιν των αισθημάτων τούτων δεν εννοώ βεβαίως να παρεμποδίσω. Αλλά είμαι βέβαιος, ότι η εκδήλωσις αύτη δεν θα λάβη χαρακτήρα ούτε εχθρότητος, ούτε υπεροψίας απέναντι ουδενός των συνοίκων στοιχείων του πληθυσμού […] Η Ελληνική ελευθερία θα φέρη προς όλους, ανεξαρτήτως φυλής και θρησκεύματος, την ισότητα και την δικαιοσύνην […]».
Ο Έλληνας στρατιωτικός διοικητής της Σμύρνης, απευθυνόμενος στον πληθυσμό της πόλης και της περιοχής, σημειώνει ότι
«Η κατοχή αύτη σκοπόν έχει την εξασφάλισιν των πληθυσμών και την προσθεσμίαν εν γένει της εννόμου τάξεως. Ουδαμώς σκοπεύει να προκαταλάβη τας αποφάσεις της Συνδιασκέψεως περί της τύχης των εδαφών, μετά των οποίων άλλως τε επί τρισχίλια ήδη έτη τοσούτοι δεσμοί συνδέουσι την Ελλάδα […] Συνιστώ εις τους κατοίκους, όπως ασχολούμενοι ησύχως εις τα έργα των, ανεξαρτήτως φυλής και θρησκεύματος, αναμένωσι μετ’ εμπιστοσύνης τας αποφάσεις της Συνδιασκέψεως περί της τύχης της ωραίας πατρίδος των».
Διαβάζουμε στις ιστορικές αναφορές ότι «Από την πρώτη στιγμή της απόβασης σημειώθηκαν αιματηρά επεισόδια». Η τουρκική αντίσταση στρεφόταν «με ιδιαίτερο πείσμα ενάντια στη ελληνική παρουσία, στρατιωτικά και διπλωματικά».
Στο βιβλίο του Φάνη Κλεάνθη «Έτσι Χάσαμε τη Μικρασία» (1983) πληροφορούμαστε για τις συναντήσεις στην Αθήνα των πολιτικών και στρατιωτικών Γούναρη – Πρωτοπαπαδάκη – Εξαδάκτυλου – Μεταξά. Όταν ο Ιωάννης Μεταξάς πρότεινε τη δημιουργία αυτόνομου καθεστώτος στη Σμύρνη και φιλική σύμπραξη με την Τουρκία, ο συνταγματάρχης (στη Μικρασιατική εκστρατεία ήταν υποστράτηγος) Αθανάσιος Εξαδάκτυλος αντιτείνει: «Αυτοί μας σφάζουν» και ο Μεταξάς λέγει: «Αλλά δεν σφάζομεν και ημείς;».
Εξαδάκτυλος: «Σφάζομεν. Βέβαια, θέλομεν και πρέπει να τους εξοντώσωμεν. Ο Τούρκος δεν εννοεί αλλιώς».
*
Και ένα τελευταίο σημείο: στις μέρες μας, τα fake news και η παραπληροφόρηση / ή και η απόκρυψη της αλήθειας είναι συχνά φαινόμενα. Θα στρέψουμε τη ματιά μας για ανάλογα φαινόμενα στον προ ενός αιώνος τύπο της Σμύρνης, τον Αύγουστο του 1922.
Πριν από λίγες μέρες ο Τάσος Κωστόπουλος δημοσίευσε στα Κρυφά Χαρτιά της Εφημερίδας των Συντακτών (20.2.22) το άρθρο «Οι τελευταίες ειδήσεις της Σμύρνης». Παραθέτει πλήθος στοιχείων. Θα περιοριστούμε SE L;IGA αποσπάσματα – συνταρακτικά.
«Στις 19 Αυγούστου 1922, οι ΄Ελληνες της Σμύρνης πληροφορήθηκαν με κάθε επισημότητα ότι κινδύνευαν. ΄Οχι από τα κεμαλικά στρατεύματα, που στην πραγματικότητα είχαν ήδη συντρίψει στο μέτωπο τον ελληνικό στρατό, ούτε από τους ένοπλους μουσουλμάνους των περιχώρων, που ετοιμάζονταν να πάρουν μια φρικαλέα ρεβάνς για όσα τράβηξαν στα τρία χρόνια της ξένης στρατιωτικής κατοχής.
Ο κίνδυνος, σύμφωνα με τη διαταγή του ανώτατου γενικού στρατιωτικού διοικητή που δημοσιεύτηκε στις τοπικές εφημερίδες (στην πρώτη σελίδα της «Εστίας» και του «Θάρρους», στη δεύτερη του «Κόσμου», της «Πατρίδος» και της «Αμάλθειας») προερχόταν από την απερίσκεπτη χειραφέτηση των γυναικών κι από πολίτες –ελληνικής, προφανώς, καταγωγής– που χαλούσαν την εικόνα του στρατεύματος:
«ΔΙΑΤΑΓΗ
΄Εχων υπ’ όψιν τον Νόμον ΔΞΘ΄ “Περί καταστάσεως πολιορκίας” διατάσσω:
Απαγορεύω, εν τε τη πόλει Σμύρνης ως και εν τοις προαστείοις αυτής 1ον) Την οδήγησιν αυτοκινήτων παρά γυναικών προς πρόληψιν δυστυχημάτων. 2ον) Εις πάντα ιδιώτην οδηγόν επιβατικού ή φορτηγού αυτοκινήτου να φέρη στολήν ομοίαν τη του ΄Ελληνος στρατιώτου, προς πρόληψιν σχολίων εις βάρος της στρατιωτικής υπηρεσίας εκ μέρους του κοινού […] Οι παραβάται παραπεμφθήσονται εις το Στρατοδικείον.
Σμύρνη τη 17η Αυγούστου 1922
Ο Αν. Γεν. Στρ. Διοικητής
Ανδρ. Πλατής, Υποστράτηγος»
Δεν γνωρίζουμε, φυσικά, ποια συγκεκριμένα συμβάντα υπαγόρευσαν στον στρατηγό αυτή την καταπληκτική διαταγή. Ξέρουμε όμως πολύ καλά πως, όταν δημοσιεύονταν τα παραπάνω, ο μικρασιατικός πόλεμος είχε ήδη χαθεί, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν για το αναγνωστικό κοινό των εφημερίδων που τη δημοσίευσαν.
Η αναμενόμενη από καιρό κεμαλική επίθεση είχε ξεκινήσει στις 13 Αυγούστου. Μέσα στο επόμενο 24ωρο, μεγάλο μέρος των ελληνικών στρατευμάτων εγκατέλειψε τις θέσεις του και πήρε τον δρόμο της επιστροφής για το σπίτι, εκδικούμενο καθ’ οδόν τη χώρα, η κατάκτηση της οποίας του είχε ρημάξει τη ζωή. Εκείνο δε το πρωί της 19ης Αυγούστου ξεκινούσε με πλήρη μυστικότητα το πακετάρισμα των αρχείων της ελληνικής στρατιωτικής και πολιτικής διοίκησης, ύστερα από απόρρητη σχετική εντολή της κυβέρνησης των Αθηνών προς τον ύπατο αρμοστή Στεργιάδη.
Αν η διαταγή του στρατηγού Πλατή έχει λοιπόν κάποια σημασία, αυτό οφείλεται κυρίως σε όσα συγκαλύπτει. Η δημοσίευσή της επιβεβαιώνει αυτό που ήδη γνωρίζουμε από το διαθέσιμο αρχειακό υλικό και ουκ ολίγες προσωπικές μαρτυρίες: τη συστηματική προσπάθεια που κατέβαλε η ελληνική διοίκηση για ν’ αποκρύψει από τον ντόπιο πληθυσμό την κατάρρευση του μετώπου, σε συνδυασμό με τη νομοθετική απαγόρευση της εισόδου Μικρασιατών προσφύγων στην Ελλάδα δίχως ειδική άδεια (Ν. 2870 της 20/7/1922)· πολιτική που έχουμε περιγράψει παλιότερα αναλυτικά σε τούτη την εφημερίδα («Ανεπιθύμητοι πρόσφυγες», 16/4/2016).
Την πιο συστηματική προσπάθεια οι ελληνικές εφημερίδες την κατέβαλαν, ωστόσο, για να διαψεύσουν τη σημαντικότερη είδηση των ημερών: την κατάρρευση του μετώπου. Τυπικό δείγμα, το κύριο άρθρο της «Αλήθειας», την ίδια μέρα με τα περί επικινδυνότητας της γυναικείας οδήγησης (19/8):
«Κανείς δεν διαμφισβητεί την ανησυχίαν και το εύλογον ενδιαφέρον του λαού ημών διά τας εκ του μετώπου ειδήσεις, αλλά το ενδιαφέρον τούτο δεν πρέπει να ενισχύη τας ασυστάτους και ψευδολόγους διαδόσεις. Υπάρχουσιν άνθρωποι αρεσκόμενοι να δημιουργώσι τερατώδη ψεύδη και τα οποία άλλοι απλοϊκώς επαναλαμβάνουσιν […] Τάχιστα θα δυνηθή ο Ελληνισμός να εκπληρώση το εκπολιτιστικόν αυτού έργον εν τη χώρα ην ο Ελλην στρατιώτης ηλευθέρωσε και η Ελληνική πολιτική ηυτονόμησε προς δόξαν του νεωτέρου ελληνικού πολιτισμού».
«Αυτόπται μάρτυρες μετά βδελυγμίας διαψεύδουν ότι τμήματα τινά του στρατού μας απεχωρίσθησαν αλλήλων. Τα στρατεύματά μας παρουσιάζουν σήμερον αδιάσπαστον συνοχήν», διαβεβαιώνει πάλι ο «Κόσμος» (21/8), ενώ τα συντρίμμια του ελληνικού στρατού έχουν ήδη φτάσει στη Φιλαδέλφεια πυρπολώντας τα πάντα στο διάβα τους κι ο Κεμάλ έχει αιχμαλωτίσει ακόμη και την ηγεσία του Α’ Σώματος Στρατού
Τα διαθέσιμα φύλλα σταματούν, ανάλογα με το έντυπο, μεταξύ 19 και 22 Αυγούστου. Σύμφωνα όμως με τον επικεφαλής της λογοκρισίας της ελληνικής διοίκησης, το κύκνειο άσμα της τοπικής ελληνικής δημοσιογραφίας ήρθε στην πραγματικότητα λίγο αργότερα: «Προς τας απογευματινάς ώρας της 26ης Αυγούστου διέκοψαν την έκδοσιν των εφημερίδων των και ανεχώρησαν, μετά πολλούς κόπους και παρακλήσεις, οι διευθυνταί και συντάκται των Σμυρναϊκών εφημερίδων διά των επιτεταγμένων πλοίων του στρατού» (Μ. Ροδάς, «Η Ελλάς στη Μ. Ασία», Αθήναι 1950, σελ. 348).
Το πρωί της επομένης, τα κεμαλικά στρατεύματα έμπαιναν πια στη Σμύρνη. Και το μεσημέρι της 30ής Αυγούστου, μόλις ο άνεμος πήρε βολική κατεύθυνση, έβαλαν την καταστροφική πυρκαγιά που έσβησε από τον χάρτη τις χριστιανικές συνοικίες της πόλης. ΄Οσους είχαν αποκοιμίσει το κοινό τους μέχρι την ύστατη στιγμή, τους ανέμενε καινούργια καριέρα στα ασφαλή εθνικά μετόπισθεν».
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022
Συνολικά : 230992
Σήμερα : 32